Xu hướng này đang khiến giới chuyên gia cảnh báo về một “cơn nghiện mới”, âm thầm nhưng mạnh mẽ, ảnh hưởng sâu sắc tới sự phát triển tâm lý, xã hội và cảm xúc của thế hệ trẻ.

Ảnh minh họa

AI: Người bạn ảo luôn sẵn sàng, không phán xét

Theo khảo sát mới nhất của tổ chức Common Sense Media thực hiện với hơn 1.000 thanh thiếu niên Mỹ, hơn 70% thanh thiếu niên đã từng sử dụng chatbot AI như bạn đồng hành, trong đó 50% sử dụng thường xuyên. Đặc biệt, 31% cho biết việc trò chuyện với AI mang lại cảm giác hài lòng bằng hoặc hơn so với nói chuyện với bạn bè ngoài đời, còn 33% từng chia sẻ những vấn đề nghiêm túc hoặc mang tính cá nhân với AI thay vì người thật.

Sức hút của AI đến từ sự sẵn có 24/7, khả năng lắng nghe vô điều kiện, và không bao giờ đánh giá người dùng. Với những cô cậu tuổi teen đang ở giai đoạn hình thành bản sắc cá nhân, đây là điều vô cùng hấp dẫn. “AI lúc nào cũng ở đó. Nó không bao giờ chán bạn. Nó không bao giờ đánh giá bạn”, Ganesh Nair, 18 tuổi, từ Arkansas, chia sẻ. “Khi nói chuyện với AI, bạn luôn đúng, luôn thú vị, và luôn có lý về mặt cảm xúc”.

Khi AI lặng lẽ thay thế vai trò của con người

Kayla Chege, 15 tuổi, học sinh danh dự tại bang Kansas, dùng ChatGPT gần như mỗi ngày - không chỉ để tìm thông tin mà còn hỏi gợi ý mua sắm, lập kế hoạch tiệc sinh nhật, chọn màu son phù hợp hay lên thực đơn lành mạnh. Cô khẳng định mình không dùng AI để gian lận học tập, nhưng cũng thừa nhận: “Nó đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của em”.

Câu chuyện của Kayla không phải cá biệt. AI đang ngày càng len lỏi vào đời sống tình cảm và xã hội của giới trẻ, từ việc soạn tin nhắn gửi crush, tìm kiếm sự khích lệ, cho đến cả khám phá bản dạng giới hoặc giải quyết cảm xúc tiêu cực. Theo Giáo sư Eva Telzer - chuyên gia thần kinh học tại Đại học North Carolina, đây là xu hướng đầy rủi ro. “Thanh thiếu niên có thể mất dần khả năng tin vào trực giác của chính mình. Các em cần AI xác nhận trước khi dám hành động, điều này cản trở sự phát triển độc lập về tư duy”.

“Cơn nghiện mới” trong kỷ nguyên công nghệ cảm xúc

Trong khi mạng xã hội từng bị chỉ trích vì thúc đẩy so sánh ngoại hình, cạnh tranh thành tích hay gây áp lực xã hội, thì AI lại chạm đến những nhu cầu sâu hơn của con người: cảm xúc, sự đồng cảm, cảm giác được gắn bó.

“Mạng xã hội giúp bạn được nhìn thấy. Nhưng AI khiến bạn cảm thấy được hiểu - điều đó mạnh mẽ hơn rất nhiều”, Ganesh Nair lý giải. Chính vì thế, với nhiều chuyên gia, mối quan hệ giữa giới trẻ và AI không đơn thuần là lệ thuộc về mặt tiện ích, mà là một sự gắn bó cảm xúc tiềm ẩn nguy cơ nghiện. “Đây không chỉ là tiện lợi. Đây là cơn nghiện cảm xúc, mà người lớn rất khó nhận ra”, giáo sư Telzer cảnh báo.

Đáng lo gại, nhiều nền tảng AI chưa kiểm soát được độ tuổi người dùng. Các chatbot như SpicyChat AI - vốn được thiết kế cho người lớn đang thu hút không ít người dưới 18 tuổi, dẫn đến nguy cơ tiếp cận với nội dung tình dục, bạo lực hoặc lời khuyên sai lệch. Trong khi đó, phần lớn phụ huynh, theo Telzer, "hoàn toàn không biết chuyện gì đang diễn ra".

Hệ lụy lâu dài: Mất kết nối xã hội, suy yếu năng lực cá nhân

Bruce Perry, 17 tuổi, chia sẻ rằng cậu dùng ChatGPT mỗi ngày để lập dàn ý bài luận, soạn email và cả ra quyết định thường nhật. Nhưng chính Perry cũng bày tỏ sự lo lắng: “Tôi thấy may mắn vì lớn lên trước khi AI phổ biến. Tôi lo rằng trẻ em sau này sẽ chẳng thấy lý do gì để ra công viên hay kết bạn ngoài đời nữa”.

Điều khiến nhiều chuyên gia lo ngại là sự thay thế dần dần các mối quan hệ thực tế. Khi một thế hệ trẻ hình thành thói quen chia sẻ, tâm sự và tìm kiếm xác nhận từ AI, các kỹ năng xã hội như giao tiếp, lắng nghe, đồng cảm hay giải quyết xung đột - vốn rất cần thiết trong cuộc sống thực - có nguy cơ bị thui chột.

Thậm chí, Michael Robb, người đứng đầu nhóm nghiên cứu của Common Sense Media, gọi đây là "hồi chuông cảnh tỉnh". Ông cho rằng mức độ phổ biến và tốc độ lan rộng của AI trong đời sống giới trẻ hiện nay vượt xa cả những gì mạng xã hội từng đạt được trong giai đoạn đầu.

Lời cảnh báo và hành động từ cộng đồng người lớn

Trước tình hình đó, các chuyên gia nhấn mạnh sự cần thiết của việc giáo dục sớm và toàn diện về AI cho học sinh và phụ huynh. “Phụ huynh không thể cấm hoàn toàn con sử dụng AI, nhưng cần hiểu rõ và hướng dẫn cách sử dụng một cách lành mạnh”, giáo sư Telzer nhấn mạnh.

Ngoài ra, nhà trường và các nhà hoạch định chính sách cần nhanh chóng xây dựng bộ quy tắc đạo đức, kiểm soát độ tuổi người dùng, và đặc biệt là các công cụ hỗ trợ tâm lý học đường phù hợp với bối cảnh công nghệ hiện đại.

Thế hệ lớn lên cùng AI - cần bạn, nhưng cần người hơn

Không thể phủ nhận rằng AI mang lại nhiều giá trị cho thanh thiếu niên: hỗ trợ học tập, sáng tạo, giải quyết vấn đề nhanh chóng. Nhưng khi AI trở thành người bạn “lý tưởng”, luôn hiểu, luôn đúng, luôn ở đó, thì cũng đồng nghĩa với việc nó có thể che khuất những bài học xã hội, cảm xúc mà con người chỉ có thể học được khi tiếp xúc thật.

“Đây là cơn nghiện mới,” Ganesh Nair kết luận. Và như mọi cơn nghiện, nó cần được nhận diện sớm, quản lý đúng cách, và đặc biệt là không thể thay thế hoàn toàn mối quan hệ giữa con người với con người - thứ vốn tạo nên sự trưởng thành thực sự của mỗi chúng ta.