Như nhiều những làng quê có cây đa, giếng nước, sân đình khác, quần thể di tích làng Đào Xá đã có lịch sử từ nghìn năm. Trải qua thời gian, nơi đây vẫn giữ được những nét nguyên bản của ngôi đình, chùa vùng nông thôn xưa.

Di tích Đình, Đền, Chùa làng Đào Xá sở hữu nét đặc biệt mà ít có địa phương nào có, trong một làng lại có tới 2 ngôi Đình liền kề nhau. Cũng là một trong số ít làng còn giữ được kiến trúc tâm linh liên hoàn Đình, Đền, Chùa và hệ thống sân, cổng, ao, cùng cây cổ thụ.

Toàn cảnh Đình, Đền, Chùa Đào Xá từ trên cao.

Theo sử sách ghi lại tại đây, Đình, Đền, Chùa làng Đào Xá mang đậm dấu ấn văn hóa thời Hậu Lê. Tam quan là cổng chung cho cả quần thể, mang vẻ bề thế, cổ kính. Mỗi cổng đều có 2 tầng, gác chuông, lầu khánh. Cổng chính đề 4 chữ “Nhật chiếu nguyệt lâm”, hướng về phía Tây Nam, trước mặt là sân rộng tạo vẻ uy nghi, bề thế khi nhìn từ phía xa.

Đình Tây Đào Xá được xây dựng theo kiểu kiến trúc chữ Nhị gồm: Tam quan, nhà tiền tế và đại bái. Đến thời Nguyễn được xây dựng thêm hậu cung. Nhà tiền tế được chia thành năm gian, kết cấu kiến trúc theo nghệ thuật thời Lê Trung Hưng.

Cổng vào di tích Đình, Đền, Chùa Đào Xá.

Ngôi Đình Đông (hay gọi là Đền) có cấu trúc liên hoàn theo kiểu chữ Tam, bao gồm tòa nhà tiền tế, thiên hương và hậu cung. Phía trước Đình có cây muỗm cổ thụ hàng trăm năm tuổi. Kiến trúc nhà tiền tế có kết cấu bốn chân cột gỗ được kê bởi đá xanh cổ bồng.

Nét nổi bật của Đình là cấu trúc bộ vì theo kiểu thượng rường hạ kẻ, từ bốn góc là bộ kẻ gọng vó như phòng khuê các. Tòa thiêu hương hình vuông gắn liền với nhà tiền tế được phân cách bởi hệ thống ván thủng và cửa bức bàn, có bốn cột hình vuông được kê đá, chạm trổ hoa văn, cấu trúc cột diêm tạo thành 2 tầng tám mái, trên đỉnh nóc với hình chim phượng.

Ngôi Đình Tây trong di tích Đình, Đền, Chùa Đào Xá.

Nằm trong cùng quần thể di tích là Chùa Đào Xá, chùa có lối kiến trúc kiểu chữ Đinh, bao gồm tòa tiền đường và thượng điện. Phần chính của tiền đường có hệ thống cửa bức bàn. Tiền đường kết cấu theo hình thức bốn hàng chân gỗ với vì nóc kiểu chồng rường con nhị.

Các chi tiết kẻ bẩy được chạm trổ hoa văn kiểu chữ triện, các cửa nối từ cột cái này sang cột cái khác đều chạm theo đề tài từ linh tứ quý. Hương án giữa chạm rồng độc long, phía trên chạm nổi cánh sen, xung quanh chạm nổi sáu cặp lưỡng long chầu nguyệt, phía trước hương án chạm nổi hình bảy rồng yên ngựa. Đây là di vật có từ đời Mạc thế kỷ XVI.

Ngôi Đình Đông trong di tích Đình, Đền, Chùa Đào Xá.

Đặc biệt, hàng năm, lễ hội làng Đào Xá tổ chức vào ngày 12 tháng Hai (âm lịch), cứ 5 năm lại tổ chức lễ tắm Thánh Chử Đồng Tử và Tiên Dung công chúa bằng nước lấy ở đầm Dạ Trạch (tỉnh Hưng Yên).

Với những giá trị lịch sử to lớn, năm 2000, di tích Đình Đông, Đình Tây và Chùa Đào Xá được xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia. Năm 2009, làng Đào Xá được Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội công nhận là Làng nghề truyền thống.

Ngôi Chùa trong di tích Đình, Đền, Chùa Đào Xá.

Ngày nay, Đào Xá được nhiều du khách xa gần chọn làm điểm đến trong hành trình du lịch văn hóa tâm linh. Đến với Đào Xá, du khách sẽ được chiêm ngưỡng những nét cổ kính, độc đáo của cụm di tích đình chùa với những nét tinh xảo, độc đáo trong kiến trúc, được hòa mình vào không gian xanh, sạch, đẹp của làng quê còn giữ được những nét đặc trưng của nông thôn đồng bằng Bắc bộ.

Không những thế, nếu có thời gian, du khách sẽ có thêm những trải nghiệm tuyệt vời tại làng nghề thêu Đào Xá để hiểu thêm về vùng đất, con người nơi này.