Theo thông tin từ cuốn “Di tích làng cổ ở Đường Lâm” do Ủy ban nhân dân thị xã Sơn Tây biên soạn, Giang Văn Minh sinh năm 1573 lại ấp Mông Phụ. Ông thi đỗ Thám hoa khóa Mậu Thìn (Khoa thi không có Trạng nguyên, Bảng nhãn), đời vua Lê Thần Tông năm 1628.

Nhà thờ Thám hoa Giang Văn Minh tại làng cổ Đường Lâm. (Ảnh: Đinh Luyện)

Ông là người học rộng, tài cao, là nhà ngoại giao uyên bác, khảng khái, dũng cảm. Sau một thời gian đi trấn thủ ở vùng đất Nghệ An, đến năm 1637, vua Lê cử Thám hoa Giang Văn Minh dẫn đầu đoàn đi sứ Trung Hoa.

Trải qua hành trình vất vả, đoàn đi sứ đã đến được Bắc Kinh. Ông và những người tháp tùng phải ở lại dịch xá thời gian dài. Nhờ vào tài thao lược, thông minh nên ông được vào yết kiến vua Minh. Khi vào yết kiến, vua Minh có ý thử tài sứ thần nước Việt nên ra một vế đối: “Đồng trụ chí kim đài dĩ lục” (nghĩa là: Cột đồng đến nay đã phủ kín rêu phong).

Vế đối của vua Minh có ý ngạo mạn, nhắc đến việc Mã Viện xưa sang xâm lược nước ta, sau khi đàn áp cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng đã cho dựng cột đồng khắc 6 chữ “Đồng trụ chiết, Giao Chỉ diệt” (nghĩa là: cột đồng mà gãy thì dân Giao Chỉ diệt vong) như một lời nguyền với người dân Việt.

Nghe xong, Thám hoa Giang Văn Minh đã rất căm giận nhưng ông vẫn bình tĩnh đối lại: “Đằng giang tự cổ huyết do hồng (nghĩa là: Sông Bạch Đằng từ ngàn xưa máu vẫn còn đỏ).

Nhà thờ Thám hoa Giang Văn Minh là địa chỉ được nhiều đoàn nhân sĩ trí thức, học sinh – sinh viên đến thắp hương tưởng niệm khi ghé thăm Sơn Tây. (Ảnh: Đinh Luyện)

Vế đối đanh thép, tỏ rõ khi phách anh hùng và lòng tự hào dân tộc, nhắc cho vua Minh nhớ lại chuyện 3 lần sông Bạch Đằng nhuốm máu quân xâm lược phương Bắc (đó là chiến thắng quân Nam Hán của Ngô Quyền vào năm 938, chiến thắng quân Tống của Lê Đại Hành năm 981 và chiến thắng quân Nguyên Mông của Trần Hưng Đạo năm 1288.

Tưởng làm nhục được sứ thần nước Việt, ngờ đâu lại bị Giang Văn Minh làm nhục. Bất chấp luật lệ bang giao, vua Minh đã hèn hạ sai quân mổ bụng ông xem “to gan lớn mật thế nào”. Sau khi giết hại ông, vua Minh lại khen ông là người tiết tháo, bèn sai lấy thủy ngân ướp xác, cho ngậm nhân sâm và cho vào quan tài đóng kín giao cho phái bộ nước Nam chuyển về quê hương.

Được tin Giang Văn Minh chết một cách anh dũng, đã làm rạng danh quốc thể, Vua Lê và Chúa Trịnh vô cùng thương tiếc ra đón. Đích thân nhà vua về quê ông dự lễ an táng và tặng ông mấy chữ: “Đi sứ mà chẳng làm nhục mệnh vua, xứng đáng là bậc anh hùng thiên cổ”. Vua Lê Thần Tông còn truy phong cho ông chức Công bộ Tả thị lang, tước Vinh quận công.

Khách du lịch ghé thăm Nhà thờ Thám hoa Giang Văn Minh. (Ảnh: Đinh Luyện)

Hiện nay, Nhà thờ Thám hoa Giang Văn Minh ở gần đình làng Mông Phụ, cách sân đình chừng 20 mét. Từ trung tâm làng Mông Phụ tới khu mộ Thám hoa cách chừng 2 cây số. Theo Ủy ban nhân dân thị xã Sơn Tây, Nhà thờ Thám hoa Giang Văn Minh là nơi có ý nghĩa giáo dục truyền thống yêu nước cho thế hệ trẻ. Nhà thờ đã được xếp hạng là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp Quốc gia năm 1991, đang trở thành điểm đến tham quan, tìm hiểu, học tập của nhiều du khách trong và ngoài nước.

Theo ghi nhận thực tế, hàng ngày có rất nhiều đoàn nhân sĩ trí thức, học sinh – sinh viên đến thắp hương tưởng niệm vị danh nhân tại Nhà thờ và mộ Thám hoa tại làng Mông Phụ. Được biết, lần gần đây nhất, Nhà thờ được tu sửa tổng thể bằng nguồn vốn Nhà nước, công trình được thi công, hoàn thành với sự giúp đỡ về kỹ thuật của các chuyên gia và tình nguyện viên thuộc cơ quan hợp tác quốc tế Nhật Bản tại Việt Nam (JICA); công trình tu bổ này cũng vinh dự nhận được giải thưởng về kỹ thuật thi công chất liệu gỗ của Ủy ban UNESCO Châu Á - Thái Bình Dương trao tặng năm 2013.