Theo Ủy ban nhân dân thị xã Sơn Tây, Đền Và hay còn gọi là Đông Cung, tọa lạc tại thôn Vân Gia, phường Trung Hưng là một trong tứ cung của xứ Đoài thờ Tản Viên Sơn Thánh - vị thần đứng đầu trong “tứ bất tử” của tín ngưỡng dân gian Việt Nam.

Đền Và đã được xếp hạng là di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia năm 1964 và lễ hội Đền Và được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia năm 2016. Theo phong tục cổ truyền, lễ hội Đền Và được tổ chức xuân thu nhị kỳ và định kỳ ba năm một lần vào các năm Tý - Ngọ - Mão - Dậu thì mở hội chính.

Lễ hội Đền Và thu hút đông đảo nhân dân và du khách thập phương tham dự.

Theo tìm hiểu, tâm điểm của lễ hội chính là lễ rước long ngai bài vị Tam vị Đức Thánh Tản qua sông Hồng sang đền Ngự Dội thuộc xã Vĩnh Ninh (huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc) là nơi theo truyền thuyết Thánh Tản Viên đã tắm để tế lễ, diễn lại sự tích này rồi quay trở lại Đền Và.

Chính hội vào ngày Rằm tháng Giêng nhưng từ ngày 13 nhân dân trong vùng đã lên đền làm lễ "tước thảo" - lễ cắt cỏ, dọn dẹp vệ sinh. Ngày 14 tháng Giêng làm lễ "phong triều" (mặc áo, đội mũ) cho Đức Thánh ở trong hậu cung, sau đó dựng cờ hội và mở cửa nghi môn chính thức khai hội.

Vào giờ Sửu ngày Rằm, các cao niên trong vùng sẽ làm lễ phụng nghinh rước long ngai bài vị Tam vị Đức Thánh Tản ra ngoài kiệu chính. Thứ tự đoàn rước gồm có kiệu lễ hoa quả của thôn Vân Gia, tiếp đến là kiệu quả của các thôn phường Trung Hưng, Phù Sa (phường Viên Sơn) và Phú Nhi (phường Phú Thịnh). Ba cỗ kiệu chính đi sau cùng.

Lễ hội Đền Và - một lễ hội vùng lớn và đông vui nhất của xứ Đoài.

Đi cùng đoàn rước là đội múa rồng cùng các đội bát bửu, lộ bộ, đội nhạc, đội tế, đội dâng hương. Hình thức rước phản ánh tục "cầu nước" và múa rồng là biểu trưng cho sự vận động của bầu trời, người dân diễn tích này cầu cho mưa thuận, gió hòa. Trên đường đi, các đình, đền, chùa và nhân dân hai bên đường bầy hương án, dâng hương hoa lễ vật lên Đức Thánh để lễ tạ tri ân Người.

Đến mỗi ngã tư lớn, các kiệu chính lần lượt được quay ba vòng rồi tung lên cao ba lần trong tiếng reo hò của hàng vạn người. Già, trẻ, gái, trai, nhất là những trẻ biếng ăn, chậm lớn, người già yếu, bệnh tật từ các gia đình hai bên phố đua nhau chui ngang qua gầm kiệu vài lần để cầu Thánh ban cho sức khoẻ. Tục chui kiệu trở thành một nét độc đáo trong lễ rước.

Trong thời gian diễn ra lễ hội, mỗi ngày đều có một buổi tế xin thần linh thấu hiểu ước vọng của con người. Đặc biệt, nước cúng tế trong lễ hội Đền Và chỉ lấy ở sông Hồng - con sông lớn có ảnh hưởng trực tiếp tới cuộc sống của cư dân Đồng bằng Bắc Bộ nói chung, vùng đất xứ Đoài nói riêng.