Nơi Tết Trung thu luôn đến sớm

Ai có dịp ghé thăm Báo Đáp những ngày này, hẳn sẽ cực kỳ ấn tượng với những khoảnh sân nhỏ đầy ắp chồng đèn ông sao. Hình ảnh những cụ già, mải mê ngồi cắt sợi, đôi bàn tay thoăn thoắt phết hồ dán cùng các em nhỏ, hay sự tỉ mỉ của những chàng thanh niên khi cuốn dây kim tuyến làm thành vòng tròn cho chiếc đèn dần trở thành nét riêng đặc biệt của mảnh đất này.

Theo tìm hiểu, ngay từ những năm 60 của thế kỷ trước, nghề làm đèn ông sao đã trở thành nghề đem lại nguồn thu nhập chính cho người dân nơi đây. Ở thời điểm đó, hợp tác xã đứng ra quản lý, tổ chức các xã viên sản xuất và giới thiệu sản phẩm. Đến năm 1973 - 1974, tuy không còn ai quản lý, nhưng người dân vẫn miệt mài giữ nghề rồi đưa thôn Báo Đáp trở thành “thủ phủ” đèn ông sao lớn nhất miền Bắc.

Làng nghề làm đèn ông sao Báo Đáp nhộn nhịp vào mùa.

Hơn 30 năm gắn bó với nghề làm đèn, ông Nguyễn Văn Tháp tâm sự: “Hiếm có miền quê nào của tỉnh Nam Định lại được đón tết Trung thu sớm như ở Báo Đáp. Cách Rằm tháng Tám chừng một tháng, thương lái đã đổ về gom hàng. Ai yêu thích đồ chơi Trung thu truyền thống mà tìm về đây thì đều được coi là người nhà”.

Nâng niu chiếc đèn ông sao trên tay, ông Tháp giới thiệu: “Vật liệu làm đèn khá đơn giản gồm có tre nứa, giấy bóng kính và xương cây đay làm cán. Không giống như các sản phẩm khác, đèn ông sao của làng Báo Đáp được làm hoàn toàn theo phương pháp thủ công”.

Để làm được một chiếc đèn ông sao người thợ phải xác định được kích thước của đèn, sau đó bắt đầu lên khung, dán giấy bóng kính và cuối cùng là đóng gói sản phẩm. Từng công đoạn một, dù nhỏ đến đâu cũng đòi hỏi sự tỉ mẩn, kiên trì qua đôi bàn tay khéo léo của người thợ.

Công đoạn làm đèn ông sao đòi hỏi sự tỉ mẩn, kiên trì.

Cũng theo các hộ dân của làng nghề, để làm ra những chiếc đèn ông sao đẹp, bắt đầu từ tháng Giêng, người dân thôn Báo Đáp phải tìm mua những cây nứa, cây vầu từ khắp các tỉnh như: Cao Bằng, Thanh Hóa, Nghệ An, Lạng Sơn… Rồi phải đưa xuống ao ngâm chừng 1-2 tháng cho “chín”. Có như thế nan đèn mới có đủ độ dẻo, khi uốn chiếc đèn sẽ căng phồng, không bị gãy.

Đèn ông sao được chia làm 2 loại, loại đặc biệt có đường kính lên đến 120cm hoặc siêu nhỏ chỉ to hơn bàn tay người lớn một chút, còn loại đại trà thì có kích thước đường kính khoảng 30cm hoặc 50 cm. Công đoạn quan trọng nhất trong việc làm một chiếc đèn ông sao đó chính là chẻ nan, bởi vì đây là công đoạn đầu tiên và có ảnh hưởng nhất đến hình dáng của chiếc đèn thành phẩm.

Do kích cỡ đèn khác nhau nên khi chẻ nan, người thợ phải phân loại rõ ràng. Phần vòng ngoài cùng của đèn làm từ những nan tre mảnh được quấn tua rua giấy nhuộm các màu tươi sáng, rực rỡ. Giấy bóng màu được cắt thành những cánh sao đều tăm tắp để sẵn thành từng bó. Người thợ chỉ cần quệt hồ dán lên bộ khung tre thật cẩn thận sao cho vừa mà cánh không bị bong.

Quyết tâm giữ gìn nghề truyền thống

Vào những hôm nắng to, người Báo Đáp thường đưa đèn ra hong nắng, để sản phẩm của mình thêm đẹp, thêm bóng. Nào đèn to, đèn nhỏ, đèn xanh, đèn vàng... đủ màu sắc sặc sỡ được dàn ra cả khoảng sân trước nhà thẳng đều tăm tắp. Đôi khi người ta còn thấy chúng nằm vắt vẻo trên bờ rào hay đong đưa trên những sợi dây chăng bên giếng nước.

Nhưng điều khiến nhiều người lưu luyến nhất có lẽ là hình ảnh những chiếc xe đạp của các mẹ, các chị chầm chậm tiến ra đường quốc lộ với hàng chục chiếc đèn rực rỡ buộc ở phía sau. Mỗi chuyến xe đi hàng lại thấy Trung thu về gần thêm một đoạn.

Đã có những thời điểm, trước sức ép của các loại đồ chơi Trung thu ngoại nhập, nghề làm đèn ông sao của Báo Đáp đứng trước nguy cơ mai một. Tuy nhiên, nhiều năm gần đây, khi các giá trị văn hóa truyền thống được quan tâm và phát huy trở lại, thì mặt hàng đồ chơi Trung thu được làm thủ công cũng tìm thấy được vị thế vốn có của mình.

Bà Hoàng Thị Nhâm ngồi in hoạ tiết lên giấy bóng kính để chuẩn bị cho buổi trải nghiệm làm sản phẩm của học sinh.

Theo bà Hoàng Thị Nhâm, người có thâm niên hơn 30 năm làm đèn ông sao cho biết: “Những năm gần đây số lượng đơn đặt hàng đèn ông sao ngày càng nhiều hơn, từ tháng Giêng nhà bà đã bắt tay vào làm. Không chỉ của những người bán buôn, những nhà từ thiện cũng tìm đến làng Báo Đáp để đặt mua những chiếc đèn này để làm quà cho các em nhỏ vùng sâu, vùng khó khăn.

Nhiều trường học ở tỉnh Nam Định cũng có những đơn đặt đèn ông “mộc” và mời bà đến trường để hướng dẫn các em nhỏ làm đèn ông sao” qua đó giúp các em nhỏ hiểu hơn về món đồ chơi trung thu đã tồn tại hàng trăm năm nay. Mỗi năm nhà bà làm tới hàng trăm nghìn chiếc, làm không xuể gia đình bà phải thuê thêm những nhà khác trong làng để làm. Theo tính nhẩm của bà mỗi năm cả làng Báo Đáp làm cũng phải đến 2 triệu chiếc đèn ông sao.

Để hoàn thiện được số lượng lớn đèn ông sao đó không thể không kể đến công của các em nhỏ sau mỗi giờ đi học lại trở về nhà để phụ giúp người lớn làm những công đoạn nhỏ để hoàn thiện chiếc đèn ông sao, hầu hết các em nhỏ ở làng nghề Báo Đáp đều biết làm đèn ông sao một phần để phụ giúp việc nhà, phần nữa là để kiếm thêm thu nhập cho bản thân.

Sau những giờ đến lớp các em nhỏ lại phụ giúp bố mẹ làm đèn ông sao

Dạo quanh làng nghề Báo Đáp tôi có ghé qua một căn nhà nhỏ có 2 mẹ con đang ngồi làm đèn ông sao. Em gái cho biết em làm phụ mẹ để có tiền đóng học phí. Qua tìm hiểu tôi biết thêm em năm nay mới vào học lớp 5, bố mất cách đây không lâu gia đình chỉ còn 2 mẹ con. Vì vậy mỗi khi đến dịp Trung thu em lại phụ mẹ làm đèn ông sao để bán. Có thể thấy những chiếc đèn ông sao không chỉ mang niềm vui lại cho những đứa trẻ trong đêm hội trăng rằm, mà ngay chính tại nơi sản xuất ra nó, đèn ông sao cũng đang thắp sáng thêm phần nào cuộc sống của những gia đình có hoàn cảnh khó khăn, khi giúp họ có thêm thu nhập mỗi dịp Tết Trung thu đến.

Trước sức ép của việc ngày càng có nhiều món đồ chơi hiện đại, món đồ chơi truyền thống dường như có phần lép vế. Thế nhưng, khi được hỏi, các hộ làm nghề trong làng vẫn khẳng định sẽ tiếp tục sản xuất, quyết không bỏ nghề. Họ tâm niệm đèn ông sao là món đồ chơi đặc trưng và không thể thiếu dịp Tết Trung thu của người Việt. Còn người chơi đèn, thì còn làm để giữ lấy nghề của cha ông. Quan đó thể hiện sức sống bền bỉ của văn hoá dân tộc trong giai đoạn giao thoa của văn hoá trong thời kỳ mở cửa, hội nhập hiện nay.